Башкирский алфавит по номерам

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте

Башҡорт алфавиты — башҡорт теленең алфавиты. Башҡорттар төрлө дәүерҙә боронғо төрки рун яҙмаһын, боронғо уйғыр, ғәрәп, латин яҙмаларын һәм кириллица ҡуллана. Һуңғыһы — әлеге көндә ҡулланылған алфавит. Был алфавитта 42 хәреф, шуларҙың туғыҙы телдең үҙенсәлекле өндәрен билдәләй — Ә ә, Ө ө, Ү ү, Ғ ғ, Ҡ ҡ, Ң ң, Ҙ ҙ, Ҫ ҫ, Һ һ хәрефтәре.

Бөгөнгө алфавит[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Бөгөнгө көндә ҡулланылған башҡорт алфавиты 1940 йылда ҡабул ителгән^[1]. Был алфавитта 42 хәреф, шуларҙың туғыҙы телдең үҙенсәлекле өндәрен билдәләй — Ә ә, Ө ө, Ү ү, Ғ ғ, Ҡ ҡ, Ң ң, Ҙ ҙ, ҫ, Һ һ хәрефтәре. Тағы шуныһы иғтибарға лайыҡ: Ҡҡ, Ҙҙ хәрефтәре башҡа бер төрки телдә лә осрамай.^[2]

Хәрефтәрҙең урынлашыу тәртибе урыҫ алфавитындағыса ҡабул ителгән. Башҡорт теленең специфик өндәре өсөн алынған яңы хәрефтәр, ғәҙәттә, урыҫ графикаһындағы ҡайһы хәреф нигеҙендә яһалған булһа, башҡорт алфавитында шул урыҫ хәрефе артынса ҡуйылған. Мәҫәлән, ғ (Гг — Ғғ), ҡ (Кк — Ҡҡ), ң (Нн — ң), ө (Оо — Өө), ҫ (Сс — ҫ), ү (Уу — Үү), ә (Ээ — Әә) хәрефтәренең урынлашыу тәртибе ошо принциптан сығып билдәләнгән. Ҙ хәрефе, был принциптан сығып ҡарағанда, яһалышы буйынса (Зз — Ҙҙ) з хәрефенән һуң торорға тейеш ине, ләкин ул үҙенең урынын латин графикалы башҡорт алфавиты буйынса һаҡлаған һәм д хәрефенән һуң бирелгән, сөнки латин графикаһы нигеҙендәге алфавитта ҙ хәрефе д хәрефе нигеҙендә яһалған һәм уның артынса ҡуйылған.

Хәрефтәрҙең баш хәреф һәм бәләкәй хәреф варианттары айырыла. Тик ң, ҫ, ъ, ь хәрефтәренең генә яҙыуҙа баш хәреф варианттары ҡулланылмай, сөнки башҡорт яҙма әҙәби телендә был хәрефтәр менән башланған һүҙҙәр юҡ.

Ниндәй өн (фонема) мәғәнәһендә йөрөүҙәренә ҡарап, алфавиттағы хәрефтәрҙе түбәндәгесә төркөмләргә мөмкин:

1. һуҙынҡы өндәрҙе күрһәткән хәрефтәр: а([ɑ], [a]), ә([æ]), э([ɪ̞], [e]), и([i]), о([ʊ̞], [o]), ө([ø]), у([u]), ү([y]), ы([ɯ], [ɨ]);
2. дифтонгылар, йәғни [j] һәм [ɪ̞], [o], [u], [ɑ] өндәренең ҡушылмалары өсөн алынған хәрефтәр: е ([jɪ̞], [je]), ё ([jo]), ю ([ju]), я ([jɑ], [ja]);
3. ҡалын тартынҡы өндәрҙе күрһәтеү өсөн алынған хәрефтәр: б ([b]), в ([w], [v]), г ([g]), ғ ([ɣ]), д ([d]), ҙ ([ð]), ж ([ʒ]), з ([z]), й ([j]), к ([k]), ҡ ([q]), л ([l]), м ([m]), н ([n]), ң ([ŋ]), п ([p]), р ([r]), с ([s]), ҫ ([θ]), т ([t]), ф ([f]), х ([χ]), һ ([h]), ц ([ts]), ч ([tɕ]), ш ([ʂ]), щ ([ɕɕ]);
4. урыҫ теле аша үҙләштерелгән һүҙҙәрҙәге нәҙек (палаталь) тартынҡыларҙы күрһәтеү өсөн алынған ь (ерь йәки нәҙеклек билдәһе).
5. өн мәғәнәһе булмаған ъ (ер йәки айырыу билдәһе).^[3]

Хәреф	ХАФӘ транскрипцияһы	Хәреф	ХАФӘ транскрипцияһы	Хәреф	ХАФӘ транскрипцияһы
Аа (а)	[ɑ], [a]	Бб (бэ)	[b]	Вв (вэ)	[v], [w]
Гг (гэ)	[ɡ]	Ғғ (ғы)	[ɣ]	Дд (дэ)	[d]
Ҙҙ (ҙэ)	[ð]	Ее (йе)	[jɪ̞], [ɪ̞], [je], [e]	Ёё (йо)	[jo]
Жж (жэ)	[ʒ]	Зз (зэ)	[z]	Ии (и)	[i]
Йй (ҡыҫҡа и)	[j]	Кк (ка)	[k]	Ҡҡ (ҡы)	[q]
Лл (эль)	[l]	Мм (эм)	[m]	Нн (эн)	[n]
Ңң (эң)	[ŋ]	Оо (о)	[ʊ̞], [o]	Өө (ө)	[ø]
Пп (пэ)	[p]	Рр (эр)	[r]	Сс (эс)	[s]
Ҫҫ (ҫэ)	[θ]	Тт (тэ)	[t]	Уу (у)	[u], [w]
Үү (ү)	[y], [w]	Фф (эф)	[f]	Хх (ха)	[χ]
Һһ (һа)	[h]	Цц (цэ)	[ts]	Чч (чэ)	[tɕ]
Шш (ша)	[ʂ]	Щщ (ща)	[ɕɕ]	Ъъ (ҡатылыҡ билдәһе)	[-]
Ыы (ы)	[ɯ], [ɨ]	Ьь (йомшаҡлыҡ билдәһе)	[ʲ]	Ээ (э)	[ɪ̞], [e]
Әә (ә)	[æ]	Юю (йу)	[ju]	Яя (йа)	[jɑ], [ja]

Өндәрҙе сағылдырыу үҙенсәлектәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

• Алфавитта башҡорт һүҙҙәрендәге [ɪ̞] фонемаһы өсөн айырым хәреф алынмаған, был фонеманы белдереү функцияһы графика тарафынан э һәм е хәрефтәренә йөкмәтелә: эш [ɪ̞ʂ], кеше [kɪ̞ʂɪ̞], бейек [bɪ̞jɪ̞k].

• Урыҫ теленән ингән [a], [e] [o], [ɨ] фонемалары айырым хәрефтәр менән белдерелмәй, уларҙың функцияһын да, төп башҡорт һүҙҙәрендәге [ɑ], [ɪ̞], [ʊ̞], [ɯ] фонемаларының функцияһын да бер үк а, э, о, ы хәрефтәре башҡара: тоҡ [tʊ̞q], ток [tok], ағас [ɑɣɑs], экскаватор [ekskavator].

• [w] вау фонемаһы өсөн алфавитта айырым хәреф юҡ, графика был фонеманы белдереү функцияһын в, у, ү хәрефтәренә йөкмәтә: ваҡыт [wɑqɯt], тау [tɑw], тәүҙә [tæwðæ].

• [ʔ] замма (рус. гортанная смычка) фонемаһы өсөн дә айырым хәреф юҡ, ул фонеманы яҙыуҙа белдереү өсөн, ь һәм ъ хәрефтәре ҡулланыла: маъмай [mɑʔmɑj], тәьмин [tæʔmin].^[3][4]

Алфавит тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Исламға тиклем[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ислам динен ҡабул иткәнгә тиклем башҡорттар, башҡа төрки халыҡтар кеүек үк, боронғо төрки ырын (рун) яҙмаһын ҡуллана.^[5][6] Яҙыусы, тарихсы Йыһат Солтанов яҙыуынса, «Ырын» (рун) ғәзиз бабаларыбыҙҙың ағасҡа йә ташҡа ырып яҙыу ысулы ул». Силәнгә — Өргөн (Селенга — Орхон) ырын яҙмалары бөйөк Төрки ҡағанаты (552—745 йылдар) дәүерендә барлыҡҡа килгән.^[7] Был боронғо төрки алфавитында 37 хәреф булһа, уның 17-һе башҡорт тамғаларына тап килә.

Боронғо төрки халыҡтары рун яҙыуынан башҡа тағы икенсе бер төр яҙыу ҡулланған. Ул — боронғо уйғыр яҙыуы, VIII-ХVII быуаттарҙа ҡулланылышта була.^[9]

Ғәрәп яҙылышындағы башҡорт алфавиттары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

X быуат баштарында, Ислам динен ҡабул иткәс, башҡорттар ғәрәп яҙмаһын ҡуллана башлай. Үҙ заманының уҡымышлылары ғәрәп яҙмаһын ҡулланып күп нәмә яҙып ҡалдырғандар, улар араһында тарихи документтар менән шәжәрәләр ҙә, эпос, легендалар һәм башҡалар ҙа бар. Боронғо ҡәбер таштарындағы, һәр төрлө һәйкәлдәрҙәге яҙыуҙар ҙа ғәрәп хәрефе менән башҡарылған.

Ғәрәп яҙмаһы нигеҙендә төрки халыҡтар иҫке төрки теле тип аталған әҙәби яҙма телен булдыра. Был яҙманы башҡорттар XI-се быуатта ҡуллана башлай. Нәҡ ошо телдә ХIII быуат башында Ҡол Ғәлиҙең мәшһүр «Ҡиссаи Йософ» әҫәре яҙыла.

ХVI быуат уртаһында башҡорттар Урыҫ дәүләтенә ҡушылғас, батша самодержавиеһы төрки телен рәсми яҙма тел тип таный. Ошо телдә төрлө документтар, манифестар, указдар, өндәмәләр, фармандар, хаттар, шәжәрәләр һәм нәфис әҫәрҙәр һәм башҡа яҙма ҡомартҡылар һаҡланған.

Башҡорт яҙма әҙәби телен булдырыу йүнәлеше башҡорт мәҙәниәте һәм мәғарифы тарихында тәүге тапҡыр XIX быуатта күренекле башҡорт педагогы, мәғрифәтсе ғалим һәм яҙыусы Мирсалих Мирсәлим улы Биксуриндың эшмәкәрлегендә тормошҡа ашырыла. Башҡорт мәғрифәтселәренән шулай уҡ Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев ғәрәп алфавитын камиллаштырырға, башҡорт теленә ҡулайлаштырырға ынтыла.

Шулай ҙа XX быуат баштарына тиклем ҡулланылып йөрөтөлгән ғәрәп алфавиты башҡорт теленең фонетик системаһына тулыһынса яуап бирә алмаған; ҡайһы бер башҡорт өндәре өсөн билдәләрҙең бөтөнләй булмауы, һүҙ уртаһында һуҙынҡыларҙың регуляр яҙылмауы, башҡорт теле өсөн кәрәге булмаған артыҡ хәрефтәрҙең булыуы һ. б. ҙур уңайһыҙлыҡтар тыуҙырған.

Башҡортостанда совет хакимиәте урынлашҡандан һуң, 1921 йылда Бәләкәй Башҡортостандың Үҙәк Башҡарма Комитеты башҡорт теленең дәүләт статусын таный. Башҡорт яҙмаһын булдырыу һәм уны ҡулланыу өсөн 1922 йылда Шәһит Хоҙайбирҙин етәкселегендә комиссия ойошторола. 1923 йылда ошо комиссия тарафынан төҙөлгән беренсе башҡорт алфавиты һәм орфографияһы («Хәреф вә имла лаихәһе») иғлан ителә. Был алфавит традиция буйынса быға тиклем башҡорттар файҙаланып йөрөгән ғәрәп графикаһы нигеҙендә төҙөлә (уны һуңынан иҫке башҡорт алфавиты йәки «иҫкәлеп» тип йөрөтәләр). Алфавит 33 хәрефтән тора (иҫкеһендә иһә — 22 хәреф булған), шуларҙың егерме етеһе — тартынҡы («тауышһыҙ») өндәр, ә алтыһы һуҙынҡы («тауышлы») өндәр өсөн алынған.^[11]

Латин яҙылышындағы алфавиттар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1920-се йылдарҙа СССР халҡының яҙмаһын латиницаға күсереү буйынса хәрәкәт башлана. Был хәрәкәтте совет яҙыусыһы, йәмғиәт эшмәкәре Анатолий Луначарский яҡлап сыға. В. И. Ленин шулай уҡ латинлаштырыу яҡлы, әммә был эште урыҫ теле яҙмаһынан башлауға ҡаршы була. Латинлаштырыу ғәрәп алфавиты нигеҙендәге яҙманы ҡулланған телдәрҙән башлана.

Беренсе латин алфавиты[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Латин алфавитына күсеү өсөн хәрәкәт 1924 йылдан Башҡортостанда башлана. 1924 йылдың 6 октябрендә Башҡортостан халыҡ Комиссарҙары Советы (Башсовнарком) башҡорт яҙмаһын латин алфавитына күсереү кәрәклеге тураһында ҡарар ҡабул итә. 1925—1935 йылдарҙа Башҡортостан яңалиф үҙәк комитеты эшләй. Башҡорт алфавитының латин графикаһы нигеҙендә төҙөлгән беренсе варианты Яналиф үҙәк комитеты тарафынан 1925 йылда тәҡдим ителә. Һуңынан был алфавит ҡабаттан ҡарап сығыла, камиллаштырыла. Уның яңы варианты 1928 йылдың 7 майында Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм Башҡортостан Халыҡ Комиссарҙары Советы тарафынан рәсми дәүләт алфавиты итеп раҫланыла.^[12] Был алфавитта 36 хәреф була, шуларҙың уны — һуҙынҡы өндәр өсөн, егерме алтыһы — тартынҡы өндәр өсөн, быларға өҫтәп үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә тартынҡыларҙың йомшаҡлығын белдереү өсөн ‘(апостроф) алына.

A a	B ʙ	C c	Ç ç	D d	Đ đ	E e	Ə ə
F f	G g	Ƣ ƣ	H h	I i	J j	K k	L ʟ
M m	N n	N̡ n̡	O o	Ɵ ɵ	P p	Q q	R r
S s	Ş ş	T t	Ѣ ѣ	U u	V v	X x	Y y
Z z	Ƶ ƶ	Ь ь	ьj	‘

Икенсе латин алфавиты[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1939 йылда алфавиттан Çç һәм ьj хәрефтәре телдең фонетикаһын сағылдырыу өсөн кәрәкмәгәнлектән төшөрөп ҡалдырыла.^[13]

A a	B ʙ	C c	D d	Đ đ	E e	Ə ə	F f
G g	Ƣ ƣ	H h	I i	J j	K k	L ʟ	M m
N n	N̡ n̡	O o	Ɵ ɵ	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	Ѣ ѣ	U u	V v	X x	Y y	Z z
Ƶ ƶ	Ƅ ƅ	‘

Латинлаштырылған алфавитты ҡулланыуға керетеү буйынса байтаҡ эш башҡарыла — педагогтар яңынан әҙерләнә, яңы алфавит нигеҙендә гәзит-журналдар баҫтырыла, рәсми ҡағыҙҙар алып барыла, башҡорт теле орфографияһының төп принциптары әҙерләнә.

Әммә Яңалиф рәсми башҡорт алфавиты ролен бик оҙаҡ үтәмәй. Башҡорт яҙмаһын урыҫ графикаһы нигеҙендәге алфавитҡа күсереү 1938 йылдың авгусында уҡ башлана.^[14]

Кириллица ҡабул итеү[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Башҡорт яҙыуын урыҫ графикаһы нигеҙендәге алфавитҡа күсереү эше урыҫ һәм башҡорт ғалимдары тарафынан Октябрь революцияһына тиклем үк башланған. Урыҫ алфавиты нигеҙендәге тәүге башҡорт алфавиты «Букварь для башкир» 1892 йылда Ырымбур губернаһының уҡыу-уҡытыу эштәре буйынса округ инспекторы Василий Владимирович Катаринский тарафынан баҫтырыла, 1898 йылда әлифбаның икенсе баҫмаһы сыға. 1907 йылда Орск өйәҙенең урыҫ булмаған мәктәптәренең инспекторы Александр Григорьевич Бессоновтың бер аҙ камиллаштырылған әлифбаһы («Букварь для башкир») донъя күрә.^[11] Ҡазан университеты профессоры Николай Федорович Катанов урыҫ графикаһы нигеҙендә «Азбука для башкирского языка» төҙөй.

Бигерәк тә башҡорт табибы һәм тел белгесе Ҡулаев Мөхәмәтхан Сәхипгәрәй улы (Мөхәмәтхан Сәхипкирәй улы) төҙөгән урыҫ графикаһы нигеҙендәге башҡорт алфавиты киң билдәле. 1912 йылда Ҡазанда уның «Основы звукопроизношения и азбука для башкир» тигән китабы баҫылып сыға. Башҡортса яҙыу өсөн Ҡулаев Мөхәмәтхан Сәхипгәрәй улы урыҫ-грек графикаһы нигеҙендә башҡорт милли алфавитын төҙөй, башҡорт телендәге өндәргә баһалама бирә, һәр өнгә хәреф билдәләй. 1919 йылда Өфөлә уның «Әлепей» китабы донъя күрә. Китапта һыҙылышы ҡатмарлы хәрефтәр ябайлаштырыла, улар хатта хәҙерге башҡорт теле алфавитына яҡын тора. Ләкин Ҡулаевтың алфавитын революциянан һуң тәүге йылдарҙа ғәмәлгә индереп булмай, сөнки граждандар һуғышы, 1921 йылғы йотлоҡ был эште бойомға ашырырға мөмкинлек бирмәй.

1928 йылда һәм артабан, төрки халыҡтар яҙмаларын ғәрәп алфавитынан латин алфавитына күсереү хәрәкәте дәүерендә, Ҡулаев урыҫ графикаһын ҡабул итеү кәрәклеген йәнә лә яҡлап сыға. Уның башҡорт яҙмаһын урыҫ графикаһы нигеҙендә төҙөү идеяһы 1939 йылда тормошҡа ашырыла башлай.

Урыҫ графикалы алфавитҡа күсеү мәсьәләһе ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитетында 1938 һәм 1939 йылдарҙа ике мәртәбә тикшерелә һәм башҡорт теленең яны алфавитын һәм орфографияһын төҙөү буйынса комиссия ойошторола. 1939 йылдың декабрендә Башҡорт АССР-ы Верховный Советы Президиумы урыҫ графикаһы нигеҙендә төҙөлгән башҡорт алфавитын һәм орфографияһын раҫлау һәм был алфавит менән орфографияға күсеүҙе 1940—1941 йылдарҙа тамамлау тураһында указ ҡабул итә. Башҡорт әҙәби теленең яңы алфавиты һәм орфографияһы 1940 йылда С. Моратов, З. Айыуханов һәм А. Ә. Ғәлләмов авторлығында айырым китап булып баҫылып сыға.^[1] 1950 алфавитҡа Ё ё хәрефе өҫтәлә һәм нәҡ ошо вариант әлеге көндәрҙә ҡулланыла.

Шулай итеп, хәҙерге башҡорт алфавиты һәм орфографияһының ярты быуаттан артыҡ тарихы бар.

Алфавиттарҙың сағыштырма таблицаһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Кириллица (1940 йылдан)	Ғәрәп яҙмаһы (1928 йылға тиклем)[15]	Латиница (1928 йылдан)
А а	ا	A a
Б б	ب	B ʙ
В в	و,ۋ	V v
Г г	ﮒ	G g
Ғ ғ	غ,ع	Ƣ ƣ
Д д	ﺩ	D d
Ҙ ҙ	ظ,ض,ذ	Đ đ
Е е	ي	E e
Ё ё	—	—
Ж ж	ج,ژ	Ƶ ƶ
—	—	Ç ç (1939 йылға тиклем)
З з	ﺯ	Z z
И и	ي	I i
Й й	ي	J j
К к	ك	K k
Ҡ ҡ	ق	Q q
Л л	ل	L l
М м	م	M m
Н н	ن	N n
Ң ң	ڭ	N̡ n̡
О о	ۇ	O o
Ө ө	ۇ	Ɵ ɵ
П п	ﭗ	P p
Р р	ﺭ	R r
С с	ص,ﺱ	S s
Ҫ ҫ	ث	Ѣ ѣ
Т т	ط,ﺖ	T t
У у	و	U u
Ү ү	و	Y y
Ф ф	ف	F f
Х х	خ,ﺡ	X x
Һ һ	ه	H h
Ц ц	—	—
Ч ч	چ	C c
Ш ш	ش	Ş ş
Щ щ	—	—
Ъ ъ	—	—
Ы ы	ئ	Ь ь
—	—	ьj (1939 йылға тиклем)
Ь ь	—	’
Э э	ئ	E e
Ә ә	ه	Ə ə
Ю ю	—	—
Я я	—	—

Компьютер технологияларында ҡулланыу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Компьютер технологияларында кириллик хәрефтәр өсөн ҡулланылған кодлауҙарҙа (КОИ8, Windows CP 1251 һ.б.) кириллик графика нигеҙендә төҙөлгән башҡа тел алфавиттарының үҙенсәлекле хәрефтәре өсөн буш код ҡалмай (украин, белорус, серб һәм македон хәрефтәренән башҡа). Һөҙөмтәлә был милләттәрҙең алфавиты өсөн компьютер шрифттарын булдырыуҙы шәхси фирмалар йәки һәүәҫкәр оҫталар үҙ өҫтөнә ала. Хәҙерге көндә башҡорт хәрефтәрен сағылдырған шрифттар бихисап. Әммә барыһының да бик ҙур кәмселеге бар — был шрифттар бер-береһе менән ҡуша ҡулланыу өсөн яраҡлаштырылмаған, йәғни бер шрифттан икенсеһенә күскән хәлдә күпселек символдар мәғәнәһен юғалта. Һәм тағы ла бер кире яғы — был шрифттар ҡайһы компьютерға ҡуйылған, шунда ғына уҡыла, шулай итеп, улар башлыса йыйылған башҡорт текстарын ҡағыҙға баҫып сығарыу өсөн генә яраҡлы.

Был проблемалар электрон һүҙлектәр, дөрөҫ яҙыуҙы тикшереү системаларын, башҡорт телендә веб-сайттар булдырыу эшендә тотҡарлыҡ яһай.^[16]

Юникод (Unicode) халыҡ-ара кодлау стандарты үрҙә әйтеп үтелгән мәсьәләне хәл итә. Был стандарт бөтә яҙма телдәрҙең хәрефтәрен, иероглифтарын, символдарҙы сағылдырыу мөмкинлеген бирә. Бөгөнгө көндә башҡорт текстын яҙыу өсөн төп операцион системаларҙа, шул иҫәптән Windows-та ҡуйылған Unicode шрифттары ҡулланыла. Шулай, Arial Unicode MS, Palatino Linotype, Microsoft Sans Serif шрифттары бөтә компьютерҙа ла дөрөҫ сағылдырыла. Әммә башҡорт ҡатламы (рус. раскладка) булмауы башҡорт хәрефтәрен йыйыуҙы ҡатмарлаштыра. Башҡорт хәрефтәрен яҙыу ысулдары Башҡорт Википедияһының «Нисек башҡортса яҙырға?» мәҡәләһендә һәм bashqort.com 2013 йылдың 5 март көнөндә архивланған. сайтының «Башҡортса яҙыу» 2013 йылдың 16 апрель көнөндә архивланған. мәҡәләһендә тасуирланған.

2007 йылдың ғинуарынан һатыуға сығарылған Windows Vista операцион системаһынан алып башҡорт теле ҡатламы Windows операцион системаларының тел пакетына кертелә.^[17] 2009 йылда иһә башҡорт теле ҡатламы Linux операцион системаһында ла булдырыла^[18]. 2013 йылда OS Android башҡорт клавиатура сыҡты^[19][20], iOS операцион системаға клавиатура бар^[21].

• 

  Windows 7 операцион системала башҡорт теле өҫтәмә

• 

  Mac OS-та Башҡорт алфавиты «PT Serif» шрифт менән яҙылған^[22]

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

• Букварь для башкиръ

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

• Башҡорт алфавиты tel.bashqort.com сайтында (рус.) 2013 йылдың 10 апрель көнөндә архивланған.
• bashqort.com сайтында «Башҡортса яҙыу» мәҡәләһе 2013 йылдың 16 апрель көнөндә архивланған.
• bashqort.com сайтында башҡорт виртуаль клавиатураһы 2013 йылдың 15 февраль көнөндә архивланған.
• Башҡорт алфавиты тураһында PrimaVista сайтында (рус.)
• Башҡорт яҙмаһының тарихы тураһында Митина Т. И. мәҡәләһе (рус.)
• http://lcph.bashedu.ru/index.php?go=android 2014 йылдың 23 сентябрь көнөндә архивланған.
• Онлайн башҡорт теленең латинизатор (рус.)

The Bashkir alphabet (Bashkir: Башҡорт алфавиты) is a writing system used for the Bashkir language. Until the mid-19th century, Bashkir speakers wrote in the Türki literary language using the Arabic script. In 1869, Russian linguist Mirsalikh Bekchurin published the first guide to Bashkir grammar, and the first Cyrillic Bashkir introductory book was published by Vasily Katarinsky in Orenburg in 1892. Latinisation was first discussed in June 1924, when the first draft of the Bashkir alphabet using the Latin script was created. More reforms followed, culminating in the final version in 1938.

History[edit]

Early period[edit]

Until the mid-19th century, Bashkir speakers wrote in the Türki literary language using the Arabic script. Many works of Bashkir literature were written in Türki, including Bashkir shezhere («Genealogies of the Bashkir People»), Batyrsha’s Letter to Empress Elizaveta, the orders of Salawat Yulayev, as well as works from the poets A. Kargaly, Tadgetdin Yalsigul Al-Bashkordi, H. Salikhov, Gali Sokoroy, Miftahetdin Akmulla, and Mukhametsalim Umetbaev. The influence of spoken Bashkir is noticeable in many works from the period.^[1][2]

The first attempts to create a writing system that fully represented the Bashkir language began in the middle of the 19th century, with writers attempting to adapt the Cyrillic alphabet. One such proponent was turkologist and linguist Nikolay Ilminsky, in his work Introductory Reading in the Turkish-Tatar Language Course.^[3]

In 1869, Russian linguist Mirsalikh Bekchurin published the first guide to Bashkir grammar in the book An Initial Guide to the Study of Arabic, Persian and Tatar Languages with the Adverbs of Bukhara, Bashkirs, Kyrgyz and Residents of Turkestan.^[4] The first Cyrillic Bashkir introductory book was published by Vasily Katarinsky in Orenburg in 1892, with his proposed alphabet excluding the letters ё, й, ѳ, and ѵ from the contemporaneous Cyrillic alphabet and including the additional characters of Ä, г̇, ҥ, Ö, ӳ. Another primer was prepared at the end of the 19th century by Nikolai Fyodorovich Katanov using the umlaut (ӓ – / ә /, ӧ – / ө /, ӟ – / ҙ /, к̈ – / ҡ /, ӱ – / и /, etc.), however this work was never published.^[4]

In 1907, Alexander Bessonov published The Primer for the Bashkirs. This publication proposed that alphabet included all the letters of the Cyrillic alphabet of the time, except for ё and й, and added the characters ä, г̣, д̣, ҥ, ö, с̣, and ӱ. Five years later, Mstislav Kulaev (Mukhametkhan Kulaev) published The Basics of Onomatopoeia and the Alphabet for Bashkirs (reprinted in 1919), again making use of the Cyrillic alphabet in conjunction with new characters.^[5][6]

Arabic alphabet[edit]

In July 1921, the 2nd All-Bashkir Congress of Soviets decided to create their own script for Bashkir as the state language of the Bashkir ASSR. In December 1922, the Congress formed a commission for the development of a new official alphabet and spelling at the ASSR’s Academic Center of the People’s Commissariat of Education.

The commission adapted the Arabic alphabet to the needs of Bashkir phonology. The commission excluded some letters and normalized the spelling of vowels. The new writing system used a hamza (ﺀ) above vowels at the beginning of words. For those letters that represented both a consonant and a vowel, a stress sign (a vertical line) would be placed under the letter (ٸٖول – ул (he), ٸول – үл (die)).^[7]

The officially-approved alphabet contained the following letters: ي ھ ۋ و ن م ل ڴ گ ک ق ف ﻉ ش س ژ ز ر ﺫ د ﺡ ﺝ ث ﺕ پ ب for consonants, and ئ ي ۇ و ﻪ ا for vowels. In March 1924, minor changes were made concerning the representation of the sounds / s / and / e / at the beginning of a word. The Arabic-based alphabet remained in use until 1930.

Latin alphabet[edit]

The Bashkir ASSR Academic Center began discussing Latinisation in June 1924 and drafted a Bashkir alphabet using the Latin script later that year.^[8] That draft was later modified according to the following suggestions:^[5]

Cyrillic	Latin
h	h
x	ħ
s	ȗ, ә
ң	n̑
ш	ŝ
ҫ	t’
ый	o
f	ĵ
w	ŭ
җ	ĝ, j

In June 1927, the All-Union Committee of the New Turkic Alphabet approved a single alphabet for the Turkic peoples of the USSR; Yañalif. The Bashkir Latinized alphabet was again revised to align with this standard, and on 6 July 1930, the Central Executive Committee of the Bashkir ASSR officially approved the new revision. In May 1933, at the conference of the Bashkir Scientific Research Institute of Language and Literature, the letter Ç ç was removed. The digraph ьj was similarly eliminated in 1938. Following these reforms, the Bashkir Latinized alphabet existed as follows:^[7]

A a	B ʙ	V v	G g	Ƣ ƣ
D d	Đ đ	E e	Ƶ ƶ	Z z
I i	J j	K k	Q q	L l
M m	N n	Ŋ ŋ	O o	Ө ө
P p	R r	S s	Ҍ ƀ	T t
U u	Y y	F f	X x	H h
C c	Ş ş	Ь ь	Ә ә

Cyrillic alphabet[edit]

Final version	Alternative version
ә	э, ӓ, ā
ү	ӳ, уь, ӱ, ӯ
һ	һь, хъ, гх, ҳ, хь
ҙ	дз, д́, дь, q, ӟ, дъ
ҫ	с̈, сь, ԑ, ц, с́, тсь
ө	ӧ, оь, ő, ō, ǫ
ң	нг, нъ, ң, н́, н̄, ҥ
ғ	гь, v, гг, ѓ
ҡ	кь, k, кк, к̄

Historical and current alphabets[edit]

Compiled by:^[7][5]

Cyrillic (1940-present)	Latin (1930-1940)	Latin (1924 project)[9]	Kulayev’s alphabet	Arabic
А а	A a	A a	А а	ا
Б б	B ʙ	B b	Б б	ب
В в	V v	V v	–	ۋ
W w	–	و
Г г	G g	G g	Г г	گ
Ғ ғ	Ƣ ƣ	Ĝ ĝ	Ғ ғ	غ
Д д	D d	D d	Д д	د
Ҙ ҙ	Đ đ	Dh dh	Į ı̨	ذ
Е е, Э э	E e	Э э	Ь ь, Ɉ ɉ	ئ
Ё ё	–	–	–	–
Ж ж	Ƶ ƶ	Ƶ ƶ	Ж ж	ژ
-дж-	Ç ç (before 1933)	J j	–	ج
З з	Z z	Z z	З з	ز
И и	I i	I i	И и	ي
Й й	J j	–	Ј ј	ى
К к	K k	K k	К к	ک
Ҡ ҡ	Q q	Q q	Һ һ	ق
Л л	L l	L l	Л л	ل
М м	M m	M m	М м	م
Н н	N n	N n	Н н	ن
Ң ң	Ŋ ŋ	Ŋ ŋ	Ҥ ҥ	ڴ
О о	O o	O o	Ꝏ ɷ	ۇ
Ө ө	Ө ө	Ö ö	Ꞝꞝ	ۇ
П п	P p	P p	П п	پ
Р р	R r	R r	Р р	ر
С с	S s	S s	С с	س
Ҫ ҫ	Ҍ ƀ	Th th	S ſ	ث
Т т	T t	T t	Т т	ت
У у	U u	U u	У у	و
Ү ү	Y y	Ü ü	Υ υ	و
Ф ф	F f	F f	Ф ф	ف
Х х	X x	X x	Х х	ح
Һ һ	H h	H h	F ʕ	ھ
Ц ц	–	–	–	–
Ч ч	C c	C c	–	چ
Ш ш	Ş ş	Ç ç	Ш ш	ش
Щ щ	–	–	–	–
–	ьj (before 1939)	Y y	–	ي
Ъ ъ	–	–	–	–
Ы ы	Ь ь	Ә ә	Ъ ъ	ئ
Ь ь	–	–	–	–
Ә ә	Ә ә	E e	Ą ɑ	ﻪ
Ю ю	–	–	–	–
Я я	–	–	–	–

References[edit]

The Bashkir alphabet (Bashkir: Башҡорт алфавиты) is a writing system used for the Bashkir language. Until the mid-19th century, Bashkir speakers wrote in the Türki literary language using the Arabic script. In 1869, Russian linguist Mirsalikh Bekchurin published the first guide to Bashkir grammar, and the first Cyrillic Bashkir introductory book was published by Vasily Katarinsky in Orenburg in 1892. Latinisation was first discussed in June 1924, when the first draft of the Bashkir alphabet using the Latin script was created. More reforms followed, culminating in the final version in 1938.

History[edit]

Early period[edit]

Until the mid-19th century, Bashkir speakers wrote in the Türki literary language using the Arabic script. Many works of Bashkir literature were written in Türki, including Bashkir shezhere («Genealogies of the Bashkir People»), Batyrsha’s Letter to Empress Elizaveta, the orders of Salawat Yulayev, as well as works from the poets A. Kargaly, Tadgetdin Yalsigul Al-Bashkordi, H. Salikhov, Gali Sokoroy, Miftahetdin Akmulla, and Mukhametsalim Umetbaev. The influence of spoken Bashkir is noticeable in many works from the period.^[1][2]

The first attempts to create a writing system that fully represented the Bashkir language began in the middle of the 19th century, with writers attempting to adapt the Cyrillic alphabet. One such proponent was turkologist and linguist Nikolay Ilminsky, in his work Introductory Reading in the Turkish-Tatar Language Course.^[3]

In 1869, Russian linguist Mirsalikh Bekchurin published the first guide to Bashkir grammar in the book An Initial Guide to the Study of Arabic, Persian and Tatar Languages with the Adverbs of Bukhara, Bashkirs, Kyrgyz and Residents of Turkestan.^[4] The first Cyrillic Bashkir introductory book was published by Vasily Katarinsky in Orenburg in 1892, with his proposed alphabet excluding the letters ё, й, ѳ, and ѵ from the contemporaneous Cyrillic alphabet and including the additional characters of Ä, г̇, ҥ, Ö, ӳ. Another primer was prepared at the end of the 19th century by Nikolai Fyodorovich Katanov using the umlaut (ӓ – / ә /, ӧ – / ө /, ӟ – / ҙ /, к̈ – / ҡ /, ӱ – / и /, etc.), however this work was never published.^[4]

In 1907, Alexander Bessonov published The Primer for the Bashkirs. This publication proposed that alphabet included all the letters of the Cyrillic alphabet of the time, except for ё and й, and added the characters ä, г̣, д̣, ҥ, ö, с̣, and ӱ. Five years later, Mstislav Kulaev (Mukhametkhan Kulaev) published The Basics of Onomatopoeia and the Alphabet for Bashkirs (reprinted in 1919), again making use of the Cyrillic alphabet in conjunction with new characters.^[5][6]

Arabic alphabet[edit]

In July 1921, the 2nd All-Bashkir Congress of Soviets decided to create their own script for Bashkir as the state language of the Bashkir ASSR. In December 1922, the Congress formed a commission for the development of a new official alphabet and spelling at the ASSR’s Academic Center of the People’s Commissariat of Education.

The commission adapted the Arabic alphabet to the needs of Bashkir phonology. The commission excluded some letters and normalized the spelling of vowels. The new writing system used a hamza (ﺀ) above vowels at the beginning of words. For those letters that represented both a consonant and a vowel, a stress sign (a vertical line) would be placed under the letter (ٸٖول – ул (he), ٸول – үл (die)).^[7]

The officially-approved alphabet contained the following letters: ي ھ ۋ و ن م ل ڴ گ ک ق ف ﻉ ش س ژ ز ر ﺫ د ﺡ ﺝ ث ﺕ پ ب for consonants, and ئ ي ۇ و ﻪ ا for vowels. In March 1924, minor changes were made concerning the representation of the sounds / s / and / e / at the beginning of a word. The Arabic-based alphabet remained in use until 1930.

Latin alphabet[edit]

The Bashkir ASSR Academic Center began discussing Latinisation in June 1924 and drafted a Bashkir alphabet using the Latin script later that year.^[8] That draft was later modified according to the following suggestions:^[5]

Cyrillic	Latin
h	h
x	ħ
s	ȗ, ә
ң	n̑
ш	ŝ
ҫ	t’
ый	o
f	ĵ
w	ŭ
җ	ĝ, j

In June 1927, the All-Union Committee of the New Turkic Alphabet approved a single alphabet for the Turkic peoples of the USSR; Yañalif. The Bashkir Latinized alphabet was again revised to align with this standard, and on 6 July 1930, the Central Executive Committee of the Bashkir ASSR officially approved the new revision. In May 1933, at the conference of the Bashkir Scientific Research Institute of Language and Literature, the letter Ç ç was removed. The digraph ьj was similarly eliminated in 1938. Following these reforms, the Bashkir Latinized alphabet existed as follows:^[7]

A a	B ʙ	V v	G g	Ƣ ƣ
D d	Đ đ	E e	Ƶ ƶ	Z z
I i	J j	K k	Q q	L l
M m	N n	Ŋ ŋ	O o	Ө ө
P p	R r	S s	Ҍ ƀ	T t
U u	Y y	F f	X x	H h
C c	Ş ş	Ь ь	Ә ә

Cyrillic alphabet[edit]

Final version	Alternative version
ә	э, ӓ, ā
ү	ӳ, уь, ӱ, ӯ
һ	һь, хъ, гх, ҳ, хь
ҙ	дз, д́, дь, q, ӟ, дъ
ҫ	с̈, сь, ԑ, ц, с́, тсь
ө	ӧ, оь, ő, ō, ǫ
ң	нг, нъ, ң, н́, н̄, ҥ
ғ	гь, v, гг, ѓ
ҡ	кь, k, кк, к̄

Historical and current alphabets[edit]

Compiled by:^[7][5]

Cyrillic (1940-present)	Latin (1930-1940)	Latin (1924 project)[9]	Kulayev’s alphabet	Arabic
А а	A a	A a	А а	ا
Б б	B ʙ	B b	Б б	ب
В в	V v	V v	–	ۋ
W w	–	و
Г г	G g	G g	Г г	گ
Ғ ғ	Ƣ ƣ	Ĝ ĝ	Ғ ғ	غ
Д д	D d	D d	Д д	د
Ҙ ҙ	Đ đ	Dh dh	Į ı̨	ذ
Е е, Э э	E e	Э э	Ь ь, Ɉ ɉ	ئ
Ё ё	–	–	–	–
Ж ж	Ƶ ƶ	Ƶ ƶ	Ж ж	ژ
-дж-	Ç ç (before 1933)	J j	–	ج
З з	Z z	Z z	З з	ز
И и	I i	I i	И и	ي
Й й	J j	–	Ј ј	ى
К к	K k	K k	К к	ک
Ҡ ҡ	Q q	Q q	Һ һ	ق
Л л	L l	L l	Л л	ل
М м	M m	M m	М м	م
Н н	N n	N n	Н н	ن
Ң ң	Ŋ ŋ	Ŋ ŋ	Ҥ ҥ	ڴ
О о	O o	O o	Ꝏ ɷ	ۇ
Ө ө	Ө ө	Ö ö	Ꞝꞝ	ۇ
П п	P p	P p	П п	پ
Р р	R r	R r	Р р	ر
С с	S s	S s	С с	س
Ҫ ҫ	Ҍ ƀ	Th th	S ſ	ث
Т т	T t	T t	Т т	ت
У у	U u	U u	У у	و
Ү ү	Y y	Ü ü	Υ υ	و
Ф ф	F f	F f	Ф ф	ف
Х х	X x	X x	Х х	ح
Һ һ	H h	H h	F ʕ	ھ
Ц ц	–	–	–	–
Ч ч	C c	C c	–	چ
Ш ш	Ş ş	Ç ç	Ш ш	ش
Щ щ	–	–	–	–
–	ьj (before 1939)	Y y	–	ي
Ъ ъ	–	–	–	–
Ы ы	Ь ь	Ә ә	Ъ ъ	ئ
Ь ь	–	–	–	–
Ә ә	Ә ә	E e	Ą ɑ	ﻪ
Ю ю	–	–	–	–
Я я	–	–	–	–

References[edit]

Башкирский алфавит и основные фразы

Башкирский

3 сентября 2013 (16:22:20)

Башкирский алфавит (Башкирский: башҡорт яҙыуы) — это система письма, используемая для Башкирский язык.

Хотя башкирский алфавит несколько раз менялся с момента своего создания, в настоящее время в нем используются буквы из Кириллица.

В истории башкирского алфавита можно выделить четыре этапа:

• 1900-е — начало 20-го века — использование арабского и кириллического алфавитов

• 1923-1930 — использование арабского алфавита

• 1930-1940 — использование латинский алфавит

• 1940-настоящее время — использование кириллицы

История

Ранний период

До середины19 век письменностью башкир была древнетюркская письменность ( Türki ). На тюркском языке написаны многие произведения башкирской литературы: «Башкирские шежере» (родословные башкирского народа), «Письмо Батырши императрице Елизавете», приказы Салават Юлаев, а также произведения поэтов А. Каргалы, Таджетдина Ялсигуль аль-Башкорди, Х. Салихова, Гали Сокорой, Мифтахетдин Акмулла, Мухаметсалим Уметбаев.

Тюрки был написан разновидностью арабского письма. Во многих литературных произведениях XIX века, написанных на тюркском языке, заметно влияние разговорного башкирского языка.^[1][2]

В середине 19 века начались первые попытки создать письменность, полностью представляющую башкирский язык.

В 1869 году Мирсалих Бекчурин опубликовал первую башкирскую грамматику в книге «Первоначальное руководство по изучению арабского, персидского и татарского языков с наречиями бухарских, башкир, киргизов и жителей Туркестана». В этой книге он опубликовал сказку «Сказка о падишахе-богатыре» на южном диалекте башкирского языка.^[3]

В 1860-х годах миссионер Николай Ильминский предложил использовать кириллицу для башкирской письменности в своем произведении «Вводное чтение в курсе турецко-татарского языка».^[4]

Первый кириллический башкирский букварь опубликовал Василий Катаринский в Оренбург в 1892 г. (переиздано в 1898 и 1906 гг.). В этот алфавит входили все буквы кириллицы того времени (кроме ё, й, ѳ и ѵ), а также дополнительные символы ä, г̇, ҥ, ö, ӳ

В 1907 году Александр Бессонов опубликовал «Букварь для башкир». В нем были все буквы кириллицы того времени (кроме ё и й), а также добавлялись символы ä, г̣, д, ҥ, ö, с̣ и ӱ.

Другой букварь подготовил в конце 19 века Николай Катанов. Автор использовал диакритический знак. умляут (ӓ — / ә /, ӧ — / ө /, ӟ — / ҙ /, к̈ — / ҡ /, ӱ — / и / и т. д.). Этот учебник остался в рукописи и не был опубликован.^[3]

В 1912 году Мстислав Кулаев (Мухаметхан Кулаев) опубликовал «Основы звукоподражания и азбуки для башкир» (переиздан в 1919 году). Он также использовал кириллицу. Чтобы обозначить специфические звуки башкирского языка, автор создал новые буквы.^[5][6]

Внешний образ
Алфавит М. А. Кулаева, 1912 год

Арабский алфавит

В июле 1921 г. II Всебашкирский съезд Советов принял решение принять меры по созданию письменности башкирского языка как государственного языка для населения. Башкирская АССР. В декабре 1922 года при Академическом центре Народного комиссариата просвещения Башкирской АССР была создана комиссия по развитию алфавита и орфографии. Комиссию возглавил Сайфи Уфали; в него вошли также Г. Шонаси, Сагит Рамиев и другие.

Комиссия адаптировала арабский алфавит к потребностям башкирской фонетики. Некоторые буквы были исключены, а написание гласных улучшено. В начале слова гласные писались с хамзой (ﺀ) выше. Гласные переднего и заднего рядов в букве не различались (например, « و ‘обозначают как / y /, так и / ү /;’ — / о / и / ө / и т. д. е.), но для значимых целей под буквами можно поставить знак твердости (вертикальная линия) (ٸٖول — ул ( он ), ول — үл ( умереть )).^[7]

Алфавит содержал следующие буквы: ي ھ ۋ و ن م ل ڴ گ ک ق ف ش س ژ ز ر ﺫ د ﺝ ث پ ب для согласных и ئ ي ۇ و ﻪ ا для гласных. В декабре 1923 — январе 1924 этот алфавит был официально утвержден. В марте 1924 года в него были внесены незначительные изменения, касающиеся написания звуков / s / и / e / в начале слова. Алфавит на основе арабского языка действовал до 1930 года.

Латинский алфавит

Впервые в Академическом центре латинизация обсуждалась в июне 1924 года, а первый проект был создан в октябре. ^[8]).

За этим проектом последовали и другие. Они предложили следующие обозначения звуков: / h / — h, / x / — ħ, / s / — ȗ, ә, / ң / — n̑, / ш / — ŝ, / ҫ / — t ‘, / ый / — о, / f / — ĵ, / w / — ŭ, / җ / — ĝ, j.^[5]

В июне 1927 г. Всесоюзный комитет нового тюркского алфавита утвердил единый алфавит для тюркских народов СССР, позвонил Яналиф. Вновь был переработан башкирский латинизированный алфавит. 6 июля 1930 года Центральный Исполнительный Комитет Башкирской АССР официально утвердил этот алфавит. В мае 1933 года на конференции Башкирского научно-исследовательского института языка и литературы буква « Ç ç была удалена, а в 1938 году — орграф. `ьj также был удален. 3 марта 1939 г. появились новые правила записи башкирского языка латиницей.^[7]После реформы 1938-1939 гг. Башкирский латинизированный алфавит выглядел так

Кириллица

Финал версия	Альтернатива версия
ә	э, ӓ, ā
ү	ӳ, уь, ӱ, ӯ
һ	һь, хъ, гх, ҳ, хь
ҙ	дз, д́, дь, q, ӟ, дъ
ҫ	с̈, сь, ԑ, ц, с́, тсь
ө	ӧ, оь, ő, ō, ǫ
ң	нг, нъ, ң, н́, н̄, ҥ
ғ	гь, v, гг, ѓ
ҡ	кь, к, кк, к̄

Сравнение исторических и современных алфавитов

Составленный:^[7][5]

Кириллица (с 1940)	латинский (1930—1940)	латинский (1924, проект)[9]	Алфавит Кулаев	арабский письмо
А а	А а	А а	А а	ا
Б б	B ʙ	B b	Б б	ب
В в	V v	V v	—	ۋ
W w	—	و
Г г	G г	G г	Г г	گ
Ғ ғ	Ƣ ƣ	Ĝ ĝ		ع
Д д	D d	D d	Д д	د
Ҙ ҙ	Đ đ	Dh dh		ذ
Е е, Э э	E e	Э э	Ь ь,	ئ
Ё ё	—	—	—	—
Ж ж	Ƶ ƶ	Ƶ ƶ	Ж ж	ژ
—	Ç ç (до 1933 г.)	J j	—	ج
З з	Z z	Z z	З з	ز
И и	Я я	Я я	И и	ي
Й й	J j	—	Ј ј	ى
К к	K k	K k	К к	ک
Ҡ ҡ	Q q	Q q	Һ һ	ق
Л л	L l	L l	Л л	ل
М м	М м	М м	М м	م
Н н	N n	N n	Н н	ن
Ң ң	Ꞑ ꞑ	Ꞑ ꞑ	Ҥ ​​ҥ	ڴ
О о	О о	О о	ɷ	ۇ
Ө ө	Ө ө	Ö ö	Ꞝꞝ	ۇ
П п	P p	P p	П п	پ
Р р	R r	R r	Р р	ر
С с	SS	SS	С с	س
Ҫ ҫ		Чт чт		ث
Т т	Т т	Т т	Т т	ت
У у	U u	U u	У у	و
Ү ү	Г г	Ü ü		و
Ф ф	F f	F f	Ф ф	ف
Х х	Х х	Х х	Х х	ح
Һ һ	Ч ч	Ч ч		ھ
Ц ц	—	—	—	—
Ч ч	C c	C c	—	چ
Ш ш	SS	Ç ç	Ш ш	ش
Щ щ	—	—	—	—
—	ьj (до 1939 г.)	Г г	—	ي
Ъ ъ	—	—	—	—
Ы ы	Ь ь	Ә ә	Ъ ъ	ئ
Ь ь	—	—	—	—
Ә ә	Ә ә	E e		ﻪ
Ю ю	—	—	—	—
Я я	—	—	—	—

Рекомендации

Башкирский алфавит (башк. Башҡорт әлифбаһы) на русской графической основе (кириллице). Принят в 1940 г. (в 1950 добавлена Ёё). Состоит из 42 букв.

Башкирский алфавит

Аа (а)	[a]	Бб (бэ)	[b]	Вв (вэ)	[v]
Гг (гэ)	[g]	Ғғ (ғы)	[ɣ]	Дд (дэ)	[d]
Ҙҙ (ҙы)	[ð]	Ее (йе)	[e], [je]	Ёё (йо)	[jo]
Жж (жэ)	[ʒ]	Зз (зэ)	[z]	Ии (и)	[i]
Йй (ҡыҫҡа и)	[j]	Кк (ка)	[k]	Ҡҡ (ҡы)	[q]
Лл (эль)	[l]	Мм (эм)	[m]	Нн (эн)	[n]
Ңң (ңы)	[ŋ]	Оо (о)	[o]	Өө (ө)	[ø]
Пп (пэ)	[p]	Рр (эр)	[r]	Сс (эс)	[s]
Ҫҫ (ҫ)	[θ]	Тт (тэ)	[t]	Уу (у)	[u]
Үү (ү)	[y]	Фф (эф)	[f]	Хх (ха)	[x]
Һһ (һы)	[h]	Цц (цы)	[ʦ]	Чч (чэ)	[ʧ]
Шш (ша)	[ʃ]	Щщ (ща)	[ɕ]	Ъъ (ҡатылыҡ билдәһе)	[ʔ]
Ыы (ы)	[ɯ]	Ьь (йомшаҡлыҡ билдәһе)	[ʲ]	Ээ (э)	[e]
Әә (ә)	[æ]	Юю (йу)	[ju]	Яя (йа)	[ja]

Особенности

Алфавит включает 9 графем, являющихся дополнительными к стандартной (русской) кириллице: Әә, Өө, Үү для передачи специфичных переднеязычных гласных, и Ҡҡ, Ғғ, Ҙҙ, Ҫҫ, Һһ, Ңң для передачи специфичных согласных башкирского языка. Две графемы — Ҡҡ и Ҙҙ являются уникальными, то есть не встречаются больше ни в одном алфавите.

История

Башкирские племена в древности пользовались древнетюркским руническим письмом. Из 36 букв — знаков рунического алфавита — 17 знаков были распространены среди башкир как тамги, которыми отмечалось родовое или семейное имущество (утварь, пчелиные борти, деревья, скот, сёдла, оружие).

После принятия ислама, которое началось в X веке и продолжалось в течение нескольких столетий, башкиры начали пользоваться арабской письменностью.

С XIII по XIX века для записи текстов башкиры пользовались старотюркским письменно-литературным языком (тюрки), письменность которого была основана на арабском алфавите^[1]. На тюрки были написаны многие произведения башкирской литературы. Классическим образцом можно считать поэму древнебашкирского поэта Кул Гали (1183—1236) «Кысса-и Йусуф» (1233)^{[источник не указан 622 дня]}. На старотюркском языке записаны многочисленные башкирские шежере, «Письмо Батырши царице Екатерине II», воззвания и приказы Салавата Юлаева, произведения поэтов XIX века А.Каргалы, Т.Ялсыгулова, Х.Салихова, Г.Сокроя. С конца XIX века для записи текстов башкиры стали пользоваться татарским литературным языком. На этом языке написаны стихи Акмуллы, произведения писателей и поэтов начала XX века — М. Гафури, Д. Юлтыя, М.Уметбаева, С.Якшигулова, Ф.Туйкина, А.Тагирова, Ш. Бабича и др.

К середине XIX века относятся первые попытки создания башкирской письменности, способной передавать фонетические особенности языка. В 1859 году Мирсалих Бикчурин на южном диалекте башкирского языка на основе арабской графики опубликовал «Сказку царя-богатыря»^[1].

В конце XIX — начале XX века ограниченно применялись башкирские алфавиты на основе кириллицы. На этих алфавитах печаталась религиозная литература, были созданы первые башкирские буквари: «Букварь для башкир» В. В. Катаринского (1892), «Букварь для башкир» А. Г. Бессонова (1907) и др. Однако эти алфавиты не получили широкого распространения^[2].

• В алфавите «Букваря для башкир», изданном в Оренбурге в 1898 году, имелись все буквы тогдашнего русского алфавита (кроме ё, й, ѳ, ѵ), а также дополнительные знаки ä, г̇, ҥ, ö, ӳ.

• В алфавите «Букваря для башкир», изданном Бессоновым в Казани в 1907 году, имелись все буквы тогдашнего русского алфавита (кроме ё, й), а также дополнительные знаки ä, г​, д​, ҥ, ö, с​, ӱ.

Национальный башкирский алфавит на основе арабской графики, с дополнительными буквами для обозначения специфических звуков башкирского языка, появился в начале XX века. В 1923 году утверждается обновлённый башкирский алфавит на основе арабской графики, который состоял из 33 букв вместо прежних 22. Этот алфавит использовался до 1929 года.

В 1920-е годы началась разработка нового башкирского алфавита на латинской основе. Был предложен ряд проектов, и в 1929 году один из них (так называемый яналиф) был официально утверждён^[3]. В 1939 году из алфавита были исключены буква Çç и диграф ьj, не требуемые для передачи реальной фонетики языка^[4]. Алфавит принял следующий вид:

A a	B ʙ	C c	D d	Đ đ	E e	Ə ə	F f
G g	Ƣ ƣ	H h	I i	J j	K k	L ʟ	M m
N n	N̡ n̡	O o	Ɵ ɵ	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	Ѣ ѣ	U u	V v	X x	Y y	Z z
Ƶ ƶ	Ƅ ƅ	‘

В 1938 году на бюро Башкирского обкома ВКП(б) был поставлен вопрос о переходе на кириллический алфавит. 23 ноября 1939 года новый алфавит был утверждён, а в 1940 году введён в употребление^[5]. В 1950 году в алфавит была введена буква Ёё, и он принял современный вид^[2].

Фирма Microsoft, начиная с операционной системы Windows Vista, включила башкирский язык в языковой пакет операционных систем Windows.

В 2009 году башкирская раскладка появилась в Linux^[6].

Таблица соответствия алфавитов

Кириллица (с 1940)	Латиница (1930—1940)	Латиница (1924, проект)[7]
А а	A a	A a
Б б	B в	B b
В в	V v	V v
Г г	G g	G g
Ғ ғ	Ƣ ƣ	Ĝ ĝ
Д д	D d	D d
Ҙ ҙ	Đ đ	Dh dh
Е е	E e	—
Ё ё	—	—
Ж ж	Ƶ ƶ	Ƶ ƶ
—	Ç ç (до 1939)	J j
З з	Z z	Z z
И и	I i	I i
Й й	J j	—
К к	K k	K k
Ҡ ҡ	Q q	Q q
Л л	L l	L l
М м	M m	M m
Н н	N n	N n
Ң ң	Ꞑ ꞑ	Ꞑ ꞑ
О о	O o	O o
Ө ө	Ө ө	Ö ö
П п	P p	P p
Р р	R r	R r
С с	S s	S s
Ҫ ҫ	Ѣ ѣ	Th th
Т т	T t	T t
У у	U u	U u
Ү ү	Y y	Ü ü
Ф ф	F f	F f
Х х	X x	X x
Һ һ	H h	H h
Ц ц	—	—
Ч ч	C c	C c
Ш ш	Ş ş	Ç ç
Щ щ	—	—
—	ьj (до 1939)	Y y
Ъ ъ	—	—
Ы ы	Ь ь	Ә ә
Ь ь	—	—
Э э	—	—
Ә ә	Ә ә	E e
Ю ю	—	—
Я я	—	—
—	—	W w
—	—	Э э

Примечания

Литература

• Башкортостан: Краткая энциклопедия. — Уфа: Научное издательство «Башкирская энциклопедия», 1996. — С. 115.

Ссылки

• Митина Т. И. «Из истории башкирской письменности»

Тюркские письменности
Исторические письменности	армяно-кыпчакская • булгарские руны • древнетюркская руническая • Книга гаданий • Кодекс Куманикус • османская • староуйгурская
Современные тюркские письменности	азербайджанская • алтайская (ойротская) • башкирская • гагаузская • казахская • караимская • каракалпакская • карачаево-балкарская • киргизская • крымскотатарская (крымчакская, урумская) • кумыкская • ногайская • сибирскотатарская • сойотская • татарская • тофаларская • тувинская • турецкая • туркменская • узбекская • уйгурская • хакасская • чувашская • шорская • якутская (долганская)
Проектируемые и вспомогательные письменности	казновица • новый тюркский алфавит • общий тюркский алфавит • саларская • сарыг-югурская • фуюйско-кыргызская • чулымская

Башкирский алфавит
( башкир : башҡорт яҙыуы ) — система письма , используемая в башкирском языке . До середины 19 века носители башкир писали на тюркском литературном языке арабской графикой . В 1869 году русский лингвист Мирсалих Бекчурин опубликовал первое руководство по башкирской грамматике , а первая вводная книга по башкирскому кириллице была издана Василием Катаринским в Оренбурге в 1892 году. О латинизации впервые заговорили в июне 1924 года, когда был составлен первый проект башкирского алфавита с использованием латиницабыл создан. Затем последовали новые реформы, кульминацией которых стала окончательная версия в 1938 году.

История [ править ]

Ранний период [ править ]

До середины 19 века носители башкир писали на тюркском литературном языке арабской графикой . На тюркском языке написаны многие произведения башкирской литературы, в том числе « Башкирское шежере » («Родословия башкирского народа»), « Письмо Батырши императрице Елизавете », приказы Салавата Юлаева , а также произведения поэтов А. Каргалы, Тадгетдина Ялсигул Ал- Башкорди, Х. Салихов, Гали Сокорой, Мифтахетдин Акмулла , Мухаметсалим Уметбаев. Влияние разговорного башкирского заметно во многих произведениях того периода. ^{[1] [2]}

Первые попытки создания письменности , полностью представляющей башкирский язык, начались в середине 19 века, когда писатели пытались адаптировать кириллицу . Одним из таких сторонников был тюрколог и языковед Николай Ильминский в своей работе «Введение в курс турецко-татарского языка» . ^[3]

В 1869 году русский языковед Мирсалих Бекчурин опубликовал первое руководство по башкирской грамматике в книге «Начальное руководство к изучению арабского, персидского и татарского языков с наречиями бухарцев, башкир, кыргызов и туркестанцев» . ^[4] Первая кириллическая башкирская вводная книга была издана Василием Катаринским в Оренбурге в 1892 году, в предложенном им алфавите были исключены буквы ё , й , ѳ и ѵ из современного кириллического алфавита и включены дополнительные символы Ä , г̇ , ҥ , О , ӳ. Другой букварь был подготовлен в конце XIX века Николаем Катановым  [ де ] с помощью умлаута (ӓ — / ә /, ӧ — / ө /, ӟ — / ҙ /, к̈ — / ҡ /, ӱ — / и / и др.), однако эта работа так и не была опубликована. ^[4]

В 1907 году Александр Бессонов издал «Букварь для башкир » . В этой публикации предлагалось, чтобы алфавит включал все буквы кириллицы того времени, кроме ё и й , и добавлялись символы ä, г̣, д̣  [ фр ] , ҥ, ö, с̣  [ фр ] и ӱ. Пять лет спустя Мстислав Кулаев (Мухаметхан Кулаев) опубликовал «Основы звукоподражания и Алфавит для башкир » (переизданы в 1919 г.), снова используя кириллицу в сочетании с новыми знаками. ^{[5] [6]}

Арабский алфавит [ править ]

В июле 1921 года 2-й Всебашкирский съезд Советов принял решение о создании собственной письменности для башкирского языка как государственного языка Башкирской АССР . В декабре 1922 г. съезд сформировал комиссию по разработке нового официального алфавита и орфографии при Учебном центре Наркомпроса АССР .

Комиссия адаптировала арабский алфавит к нуждам башкирской фонологии . Комиссия исключила некоторые буквы и нормализовала написание гласных. В новой системе письма использовалась хамза (ﺀ) над гласными в начале слов. Для тех букв, которые представляли как согласную, так и гласную, знак ударения (вертикальная черта) помещался под буквой (ٸٖول – ул ( он ), ٸول – үл ( умереть )). ^[7]

Официально утвержденный алфавит содержал следующие буквы: ي ھ ۋ و ن م ل ڴ گ ک ق ف ﻉ ش س ژ ز ر ﺫ د ﺡ ﺝ ث ﺕ پ ب для согласных и ئ ي ۇ و ﻪ ا для гласных. В марте 1924 г. были внесены небольшие изменения, касающиеся представления звуков /с/ и /э/ в начале слова. Алфавит на основе арабского языка использовался до 1930 года.

Латинский алфавит [ править ]

Академический центр Башкирской АССР начал обсуждение латинизации в июне 1924 года и позже в том же году разработал башкирский алфавит с использованием латиницы . ^[8] Позже этот проект был изменен в соответствии со следующими предложениями: ^[5]

кириллица	латинский
час	час
Икс	час
с	ȗ  [ фр ] , ә
ң	п̑
ш	ш
ҫ	т’
ый	о
ф	ĵ
ш	ŭ
җ	ĝ, й

В июне 1927 года Всесоюзный комитет новой тюркской азбуки утвердил единый алфавит для тюркских народов СССР ; Яналиф . Башкирский латинизированный алфавит был снова пересмотрен в соответствии с этим стандартом, и 6 июля 1930 года ЦИК Башкирской АССР официально утвердил новую редакцию. В мае 1933 года на конференции Башкирского НИИ языка и литературы буква Çç была убрана. Аналогичным образом в 1938 г. был ликвидирован орграф ьj . После этих реформ башкирский латинизированный алфавит существовал следующим образом: ^[7]

латинский
А а
Б ʙ
В в
г г
Ƣ ƣ
д д
Đ đ
Э э
Ƶ ƶ
Z Z
я я
Дж Дж
К к
Q д
л л
М м
Н н
Ꞑ ꞑ
о о
Ө ө
п р
р р
SS
Ҍ ƀ
Т т
ты ты
Г Г
Ф ф
Х х
Ч ч
С с
SS
Ь ь
Ә ә

Кириллица [ править ]

Финальная версия	Альтернативная версия
ә	э, ӓ, а
ү	ӳ, уь, ӱ, ӯ
һ	һь, хъ, гх, ҳ, хь
ҙ	дз, д́, дь, ц, ӟ, дъ
ҫ	с̈, сь, ԑ, ц, с́, ц
ө	ӧ, оь, ő, ō, ǫ
ң	нг, нъ, ң, н́, н̄, ҥ
ғ	гь, в, гг, ѓ
ҡ	кь, к, кк, к̄

Исторический и современный алфавиты [ править ]

Составитель: ^{[7] [5]}

Кириллица (с 1940 г.)	латынь (1930—1940)	Латинский (1924, проект) [9]	Алфавит Кулаева	арабские буквы
А а	А а	А а	А а	ا
Б б	Б ʙ	б б	Б б	ب
В в	В в	В в	–	ۋ
Вт ш	–	و
г г	г г	г г	г г	ç
Ғ ғ	Ƣ ƣ	Ü Ý	Ғ ғ	ع
Д д	д д	д д	Д д	د
Ҙ ҙ	Đ đ	Дч дч	Į ı̨	ذ
Е е, Э э	Э э	Э э	Ь ь, Ɉ ɉ	ئ
Ё ё	–	–	–	–
Ж ж	Ƶ ƶ	Ƶ ƶ	Ж ж	ژ
–	Çç (до 1933 г.)	Дж Дж	–	ج
З з	Z Z	Z Z	З з	ز
И и	я я	я я	И и	ي
й й	Дж Дж	–	Ј ј	ى
К к	К к	К к	К к	ک
Ҡ ҡ	Q д	Q д	Һ һ	ق
Л л	л л	л л	Л л	ل
М м	М м	М м	М м	م
Н н	Н н	Н н	Н н	ن
Ң ң	Ꞑ ꞑ	Ꞑ ꞑ	Ҥ ​​ҥ	ڴ
О о	о о	о о	Ꝏ ɷ	ۇ
Ө ө	Ө ө	Ö ö	Ꞝꞝ	ۇ
П п	п р	п р	П п	پ
Р р	р р	р р	Р р	ر
С с	SS	SS	С с	س
Ҫ ҫ	Ҍ ƀ	привет	С с	ث
Т т	Т т	Т т	Т т	ت
У у	ты ты	ты ты	У у	و
Ү ү	Г Г	Ü ü	Υ υ	و
Ф ф	Ф ф	Ф ф	Ф ф	ف
Х х	Х х	Х х	Х х	ح
Һ һ	Ч ч	Ч ч	Ф ʕ	ھ
Ц Ц	–	–	–	–
Ч ч	С с	С с	–	چ
Ш ш	SS	Ç ç	Ш ш	Á
щ щ	–	–	–	–
–	ьj (до 1939 г.)	Г Г	–	ي
Ъ ъ	–	–	–	–
Ы ы	Ь ь	Ә ә	Ъ ъ	ئ
Ь ь	–	–	–	–
Ә ә	Ә ә	Э э	Ą ɑ	ﻪ
Ю ю	–	–	–	–
я я	–	–	–	–

Ссылки [ править ]